2.yüzyılın sonlarında Kapadokya’da önemli sayıda Hıristiyan toplumu bulunmakta idi. Bu devre ait iki piskoposluk bölgesi bilinmektedir. Bunlardan biri bölgede uzun süre Hıristiyanların merkezi olacak olan Kayseri, diğeri de Malatya idi.
3.yüzyılda kuvvetli şahsiyete sahip rahipler bölgeyi dini düşünce ve yaşantının canlı bir merkezi haline getirdiler.
4.yüzyılda Kapadokya üç büyük azizin (Kayseri piskoposu Büyük Basilios, kardeşi Nyssa’lı Gregorios ve Nazianos’lu Gregorios) memleketi olarak bilinirdi. Bütün Hıristiyanlık fikirleri, bu azizler tarafından birleştirilerek yeni bir şekil verilmiştir-. Basilos’un düşünce ve doktrinleri bugün bile Hıristiyan toplumları için önemlidir. Ôrneğin kıtlık zamanında tek parça ekmeği olan bir Hıristiyana, o ekmeği ikiye bölüp yarısını karnı aç birisine vermesini ve kendisini Allah’ın himayesine bırakmasını öğütlemiştir. Basilios, çok münzevi bir hayatı tercih etmemiş, köy ve kasabalardan yeteri kadar uzakta, toplumların manevi sığınak yeri olarak küçük manastırlar ve kiliseler kurmuştur. Buralarda bir vaizin nezaretinde günlük dini ibaretler yerine getirilmiştir. Fakat bunlar Mısır ve Suriye’de olduğu gibi diğer Hıristiyanlardan ayrı özel ve imtiyazlı gruplar haline sokulmamışlardır. Basilios’un Kapadokya kiliselerinde yapmış olduğu önemli bir reform cemaatle dua usulünü yeniden kurmasıdır.
Bugünkü Göreme Açık Hava Müzesi bu eğitim sisteminin başlatıldığı yerdir. Soğanlı, Ihlara, Açıksaray aynı eğitim sisteminin daha sonraları görüldüğü yerlerdir.
Göreme Kilise Mimarisi
Göreme kiliselerinde oldukça yaygın olan tek nefli beşik tonozlu plan tipi, bölgede yaşayan dini topluluklar ve inzivaya çekilen kişiler için en uygun mimari yöntemdir. Ayrıca bu tip yapılar mezar yeri olarak da benimsenmiştir.
Enlemesine dikdörtgen plan, Mezopotamya kökenlidir. Göreme’de bu yapılar muhtemelen bu bölgeye yerleşen belirli yabancı guruplar için inşa edilmiştir. İki nefli yapı tipi çok nadir olup (Sadece Aziz Eustathios Kilisesi) Soğanlı ve Ihlara kiliselerinde yaygındır. Göreme’de üç nefli bazilika planı da nadirdir. Bu yapı tipi Durmuş Kadir gibi piskoposluk kiliselerinde tercih edilmişti,. Büyük boyutlu ve mimari elemanların zenginliği nedeniyle bu tip kaya kiliseleri fazla tercih edilmemiştir. Kiliselerdeki duvar resimlerinde iki ayrı süsleme tekniği kullanılmıştır.
Alçı ve sıva kullanmadan doğrudan kaya üzerine kırmızı aşı boyası ile yapılan boyama tekniği. Bu teknikte ana kaya, fon olarak kullanılmıştır. (Aziz Basisilios ve Azize Barbara şapeli) Alçı, kum ve saman karışımının ana kaya üzerine sıvanarak fresk tekniğinde yapılan boyama tekniği. Konuları – İncil’den alınmıştır.
Rahibeler ve Rahipler Manastırı
Açık Hava Müzesi’nin girişinin solunda yer alan 6-7 katlı kaya kütlesi ‘Rahibeler Manastırı’ olarak bilinir. Bu manastırın 1. katındaki yemekhanesi, mutfağı, birkaç odası; 2. katındaki yıkık şapeli gezilebilir durumdadır. 3. kattaki -bir tünelle ulaşılan- kilisesi çapraz kubbeli, dört sütunlu üç apsislidir. Ana apsisteki templona Göreme’deki diğer kiliselerde pek rastlanmaz. Kilise’de doğrudan kaya üzerine yapılan İsa freskinin yanında kırmızı bezemeler görülür. Manastırda katlar arası bağlantılar tünellerle sağlanmıştır. Tehlike anında tünelleri kapatmak üzere yeraltı şehirlerinde olduğu gibi Sürgü taşları kullanılmıştır.
Sağdaki Rahipler Manastırı’nda ise erozyon nedeniyle katlar arasındaki geçitler kapandığından sadece giriş katındaki birkaç oda görülebilir.
Aziz Basil Şapeli
Göreme Açık Hava Müzesi’nin girişindedir. Sütunlarla ayrılan nartekste mezar çukurları bulunmaktadır. Şapelin nefi enine beşik tonozlu, dikdörtgen planlıdır. Dikdörtgen nefin sol uzun yüzünde biri büyük, ikisi küçük, üç apsis bulunmaktadır. Kilise 11.yüzyıla tarihlenmektedir.
Sahneler: Ana apsiste İsa portresi, ön yüzünde Meryem ve çocuk İsa, kuzey duvarında at üzerinde Aziz Theodoros, güney duvarında ise yine at üzerinde ejderle savaşan Aziz Georgios ve 2 azize tasviri bulunmaktadır.
Elmalı Kilise
Dokuz kubbeli, dört sütunlu, kapalı Yunan haçı planlı, üç apsislidir. Kilisenin vadi yönünde yapılan destek duvar sayesinde giriş esas yerine güneye alınmıştır.
Elmalı Kilise’nin ilk süslemeleri Aziz Basil ve Azize Barbara şapeli’nde olduğu gibi doğrudan duvara kırmızı boya ile yapılan haç ve geometrik motiflerdir. Kilise II. yüzyılın ortasına tarihlenmektedir.
Sahneleri: Deesis, Doğum, Üç müneccimin tapınması, Vaftiz, Lazarus’un diriltilmesi, Başkalaşım, Kudüs’e giriş, Son akşam yemeği, lhanet, İsa Golgota yolunda, İsa çarmıhta, İsa’nın gömülmesi, İsa’nın cehenneme inişi, Kadınlar boş mezar başında, İsa’nın göğe yükselmesi ve aziz tasvirleri. Ayrıca Tevrat kaynaklı İbrahim Peygamber’in misafirperverliği ve Üç Yahudi gencin fırında yakılması sahnesi resmedilmiştir.
Azize Barbara Şapeli
Elmalı Kilise’nin bulunduğu kaya blokunun arkasındadır. Haç planlı, iki sütunlu, batı, kuzey ve güney haç kolları beşik tonozlu, merkezi kubbeli, doğu haç kolu ve doğudaki iki köşe mekanı kubbelidir. Bir ana, iki yan apsisi bulunmaktadır.
Motifler kırmızı boya ile doğrudan kaya üzerine uygulanmıştır. Duvarlarda ve kubbede zengin geometrik motifler, mitolojik hayvanlar ve askeri semboller resmedilmiştir. Ayrıca duvarlarda taş izlenimi veren motifler de yer almaktadır. Kilise 11. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenmektedir.
Sahneleri: Ana apsiste İsa Pantokrator; kuzey haç kolunda at üzerinde ejderle savaşan Aziz Georgios ve Aziz Theodoros; batı haç kolunda ise Azize Barbara tasviri bulunmaktadır.
Yılanlı (Aziz Onuphrius) Kilise
Ana mekan enlemesine dikdörtgen planlı, beşik tonozlu, güneyde mezarların bulunduğu ek mekan ise düz tavanlıdır. Apsisi sol uzun duvara oyulmuş, kilise tamamlanmadan bırakılmıştır. Girişi kuzeydendir. Kilise tonozunun her iki yanında Kapadokya’da saygın olan azizlerin tasvirleri bulunmaktadır. Kilise 11. yüzyıla tarihlenmektedir.
Sahneleri: Girişin tam karşısında sol elinde İncil tutan İsa ve yanında kilisenin banisi, tonozun doğusunda Aziz Onesimus, ejderle savaşan Aziz Georgios ve Aziz Theodoros, Gerçek Haç’ı tutan Helena ve oğlu Konstantinos; tonozun batısında çıplak, uzun saçlı ve önünde palmiye ağacı bulunan Aziz Onuphrius, yanında takdis pozisyonunda Aziz Thomas ve elinde bir kitapla Aziz Basil bulunur. M.S. I. yüzyılda Mısır çöllerinde kendilerini dine adayan, inzivaya çekilmiş, keşişler yaşamaktaydı. Aziz Paphnutius bu keşişlerin hayatını ve yaşam tarzlarını öğrenmek için M.S. 4.yüzyılda Mısır çöllerine gitti ve bu kiliseye çok sonra adı verilen Aziz Onuphrius’la karşılaştı. Aziz Paphnutius, Aziz Onuphrius’a ölürken yardım etti. Çünkü o faziletin, nefse hakimiyetin en iyi örneğiydi. Tasvirlerde Aziz Onuphrius, çıplak, uzun saçlı, iri göğüslü, önünde palmiye ağacı ile görülür.
Kiler/Mutfak/Yemekhane
Yılanlı Kilise ile Karanlık Kilise arasında yer alan üç yapı yan yana olup, birbirleriyle bağlantılıdır. Kiler olarak kullanılan ilk mekanda erzakları depolamak için oyuklar, mutfakta ise kayaya oyulmuş ‘Tandır’ bulunmaktadır. En son bölümde ise yemekhane yeralır. Girişin sol tarafında 40-50 kişinin yemek yiyebileceği taştan sıra ve masa, sağ tarafında ise tabanda üzüm ezmek için bir şırahane vardır.
Karanlık Kilise
Kuzeydeki kavisli bir merdivenden kilisenin dikdörtgen, beşik tonozlu narteksine çıkılır. Narteksin güneyinde bir mezar bulunmaktadır. Kilise haç planlı, haç kolları çapraz tonozlu, merkezi kubbeli, dört sütunlu, üç apsislidir. Karanlık Kilise olarak adlandırılmasının nedeni, narteks kısmındaki küçük bir pencereden çok az ışık almasından dolayıdır Bu sebeple fresklerdeki renkler oldukça canlıdır. Kilise ve narteks İncil ve İsa konularını içeren zengin süslemelere sahiptir. Ayrıca Elmalı ve Çarıklı Kilise’de olduğu gibi Tevrat kaynaklı sahneler de resmedilmiştir. Kilise, 11.yüzyıl sonuna tarihlenmektedir.
Sahneleri: Deesis, Müjde, Beytüllahim’e yolculuk, Doğum, Üç müneccimin tapınması, Vaftiz Lazarus’un diriltilmesi, Başkalaşım, Kudüs’e giriş, Son akşam yemeği, İhanet, İsa çarmıhta, İsa’nın cehenneme inişi Kadınlar boş mezar başında, Havarilerin takdisi ve görevlendirilmesi, İsa’nın göğe çıkışı, İbrahim peygamber’in misafirperverliği, Üç Yahudi gencin yakılması ve aziz tasvirleri.
Azize Catherina Şapeli
Karanlık Kilise ile Çarıklı Kilise arasında yer alan Azize Catherina şapeli, hem narteksi, hem de naosu serbest haç planlı, merkezi kubbeli, haç kolları beşik tonozlu ve apsisi templonludur. Narteks zemininde dokuz mezar, duvarlarında ise iki nişli mezar (arkosolium) yer alır.
Şapelin sadece naosunda (orta bölüm) figürlü dekorasyonlar vardır. Pandantifler kabartma geometrik süslemelerle bezenmiştir. Anna adındaki bani tarafından yaptırılan Azize Catherina şapeli, 11. yüzyıla tarihlenmektedir.
Sahneleri: Templonlu apsiste Deesis, altında madalyonlar içinde Kilise Babaları, (Gregorios Basil, Yohannes Chrysostomos) kuzey haç kolunun güney duvarında at üzerinde Aziz Georgios, karşısında Aziz Theodoros, Azize Catherina ve diğer aziz tasvirleri.
Çarıklı Kilise
İki sütunlu, (diğer sütunlar duvar köşelerinde paye şeklindedir.) çapraz tonozlu, üç apsisli ve dört kubbelidi İsa’nın hayatıyla ilgili konular, İbrahim Peygamber’in misafirperverliğini gösteren Tevrat sahnesi, aziz ve bani tasvirleri iyi muhafaza edilmiştir. Elmalı ve Karanlık Kilise’ye benzemekle beraber, İsa’nın çarmıha gidişi ve çarmıhtan alınışı sahneleri kilisenin farklı özelliğidir. Figürler genelde büyük ve uzundur.
İsa’nın göğe yükselişi sahnesinin altında bulunan ayak izlerinden dolayı kiliseye ‘Çarıklı Kilise’ adı verildiği sanılmaktadır. Kilise duvarlarındaki figürlerin ayaklarında çok güzel çarık betimlemeleri vardır Kilisenin Çarıklı adının bu betimlemelerden geldiğini söyleyenler de vardır. Kilise 11.yüzyıl sonuna tarihlenmektedir.
Ana kubbenin ortasında Pantokrator İsa, madalyonlarda melek büstleri bulunmaktadır. Ayrıca ana apsiste Deesis, kuzey apsiste Meryem ve çocuk İsa, güney apsiste ise Melek Michael tasviri yer alır.
Sahneleri: Doğum, Üç müneccimin tapınması, Vaftiz, Lazarus’un diriltilmesi, Başkalaşım, Kudüs’e giriş, İhanet, Kadınlar boş mezar başında, İsa’nın göğe çıkışı ve aziz tasvirleri.
Tokalı Kilise
Bölgenin bilinen en büyük kaya kilisesi olup 4 mekandan oluşur: Tek Nefli Eski Kilise, Yeni Kilise, Eski Kilise’nin altındaki Kilise, Yeni Kilise’nin kuzeyindeki yan şapel.
10.yüzyılın ilk yarısına tarihlenen Eski Kilise, bugün Yeni Kilise’nin giriş mekanıdır ve ilk haliyle tek nefli, beşik tonozlu bir yapıdır. Doğusuna Yeni Kilise’nin eklenmesi sırasında apsisi tamamen yıkılmıştır. Sahneler tonoz yüzeyine ve duvarların üst bölümüne yerleştirilmiştir. İsa’nın hayatını kapsayan konular tonozda panellere ayrılmış olup, sahneler sağ kanatta başlayıp sol kanata doğru birbirini takip etmektedir.
Sahneleri:
Tonoz: aziz tasvirleri,
Sağ duvar üst panel: Meryem’e Müjde, Meryem’in Elizabet’i Ziyareti,
Meryem’in Bakireliğinin ispatı, Beytüllahim’e yolculuk, İsa’nın Doğumu,
Sol duvar üst panel: Üç müneccimin tapınması, Masum çocukların katliamı, Mısır’a kaçış, İsa’nın mabede takdimi, Zekeriya’nın öldürülmesi;
Sağ duvar orta panel : Elizabeth’in takip edilmesi, Vaftizci Yahya’nın görevlendirilmesi, Vaftizci Yahya’nın kehaneti, İsa’nın Vaftizci Yahya ile buluşması, İsa’nın Vaftizi, Kana düğünü;
Sol duvar orta panel : şarap mucizesi, Ekmeklerin ve balıkların çoğaltılması, Havarilerin görevlendirilmesi, Kör adamın iyileştirilmesi, Lazarus’un diriltilmesi;
Sağ duvar alt panel: İsa’nın Kudüs’e girişi, İsa’nın havarilerle Son Akşam Yemeği, Yahuda’nın İhaneti, İsa Pontius Platus önünde,
Sol duvar alt panel: İsa Golgota yolunda, İsa çarmıhta, İsa’nın çarmıhtan indirilmesi, İsa’nın gömülmesi, Kadınlar boş mezar başında, İsa’nın cehenneme inişi, İsa’nın göğe çıkışı.
Bu panelin altında aziz tasvirleri; Girişin üstünde ise Başkalaşım sahnesi yer almaktadır.
Yeni (Tokalı) Kilise
Yeni Tokalı enlemesine dikdörtgen planlı, basit beşik tonozludur. Doğu duvarında kemerlerle birbirine bağlı dört sütun, sütunların arkasında yükseltilmiş bir koridor, koridordan sonra ana apsis ile iki yan apsis yer alır. Beşik tonozlu nefinde İsa’nın hayatı kronolojik sıraya göre daha çok kırmızı ve mavi renkler kullanılarak işlenmiştir. Lapis mavisi, Tokalı Kilise’yi diğer kiliselerden ayıran en önemli özelliğidir.
Enlemesine nefte, Aziz Basilios’un hayatı, çeşitli azizlerin, tasviri ve çoğunluk İsa’nın mucizelerine ait sahneler yer alır.
Araştırmacılar göre, Yeni Kilise , 963-969 yılları arasında Bizans İmparatoru olan Nikephoros Phokas’ın ailesince 962 yılında yaptırılmıştır. Mavi tonlar için Afganistan’dan ithal edilen lapislazuli diye bilinen kıymetli taş kullanılmıştır. 1980-1987 yılları arasında başarılı bir biçimde onarılmıştır.
Sahneleri:
Tonozun kuzey Duvarı : Müjde, Ziyaret, Bakireliğin ispatı, Doğum ve Üç müneccimin tapınması,
Tonozun kuzey duvarında Yusuf’un birinci rüyası, Beytüllahim’e yolculuk, altında nişler içinde sekiz aziz tasviri, en altta ise Vaftizci Yahya’nın çağırılması, İsa’nın Vaftizci Yahya ile buluşması, Vaftiz, İsa’nın mabede takdimi, Matta’nın görevlendirilmesi, Havarilerin görevlendirilmesi, Kana düğünü
Batı Duvarı :Mısır’a kaçış, İsa’nın denenmesi, İsa mabette 12 yaşında , tonozun merkezinde İsa’nın göğe yükselişi ve Havarilerin tanrı yolunda görevlendirilmesi
Tonozun güney dubvarı: ilk Diakonlar, Pentekost ve Havarilerin tanrı yolunda görevlendirilmesi
Tonozun güney duvarı : tanımlanamayan melekler, altında nişler içinde aziz tasvirleri, en altta ise Zengin adamın oğlunun iyileştirilmesi, Jairus’un kızının iyileştirilmesi, Felçlinin iyileştirilmesi, Lazarus’un diriltilmesi, Kudüs’e giriş ve Son yemek; batı kanadında Ayakların yıkanması
Ana apsiste İsa çarmıhta, İsa’nın çarmıhtan indirilmesi, Kadınlar boş mezar başında, İsa’nın cehenneme inişi:
ana apsisin ön cephesinde İlk Diakonlar, İsa ve Samarralı kadın, niş içinde Meryem ve çocuk İsa, kuzey apsiste ise Peygamberlerin görünümü ve Melekler.
